Dr. Altay Atl谋, 陌srail'in Gazze'ye sald谋r谋lar谋n谋n petrol fiyatlar谋na, ekonomik koridorlara ve Filistin ekonomisine etkilerini AA Analiz i莽in kaleme ald谋.
***
陌srail-Filistin 莽at谋艧mas谋 ikinci ay谋nda t眉m 艧iddetiyle devam ederken ve Gazze'de ya艧anan insanl谋k trajedisinde d眉nyan谋n g枚zleri 枚n眉nde her g眉n yeni bir ac谋 sayfa a莽谋l谋rken konu bir taraftan ekonomik boyutlar谋yla da tart谋艧谋l谋yor. Kovid-19 salg谋n谋, Amerika Birle艧ik Devletleri (ABD) ile 脟in aras谋ndaki ticaret sava艧lar谋, Rusya-Ukrayna sava艧谋 derken k眉resel ekonomi 艧imdi de 陌srail-Filistin 莽at谋艧mas谋 nedeniyle bask谋 alt谋na girdi. Orta Do臒u鈥檇a ya艧anan her krizde oldu臒u gibi ak谋llara gelen ilk soru da do臒al olarak "Petrol fiyatlar谋 ne olacak?" oldu.
脟at谋艧man谋n ilk g眉nlerinden itibaren petrol fiyatlar谋n谋n gidi艧at谋 ile ilgili farkl谋 senaryolar 眉zerinden farkl谋 tahminler y眉r眉t眉ld眉. Uluslararas谋 kurulu艧lar ve haber ajanslar谋 taraf谋ndan haz谋rlanan 枚ng枚r眉lere g枚re 莽at谋艧ma sadece 陌srail ve Filistin ile k谋s谋tl谋 kal谋rsa petrol fiyatlar谋 眉zerindeki etkisi k谋s谋tl谋 olacak; ancak b眉y眉y眉p 陌ran gibi petrol 眉reticisi 眉lkeleri de kapsayan b枚lgesel bir sava艧 haline gelirse varil fiyat谋 mevcut 80 dolar civar谋ndaki seviyelerinden 150 dolarlara kadar 莽谋kabilecekti. Bu da halihaz谋rda enflasyonist bir d枚nemden ge莽en, k谋r谋lgan durumda olan k眉resel ekonomiye ciddi bir darbe vuracakt谋.
Bug眉n bu senaryolardan hi莽birini eleyebilecek durumda de臒iliz. 陌srail-Filistin 莽at谋艧mas谋n谋n seyri ile ilgili bir莽ok belirsizlik halen devam ediyor. Her ne kadar 陌ran gibi b枚lge 眉lkelerinin de do臒rudan yer alacaklar谋 b眉y眉k bir Orta Do臒u sava艧谋 ihtimali giderek zay谋flasa da Gazze'nin ak谋beti hala me莽hul. Bu saatten sonra Gazze鈥檇e bir 莽枚z眉m olmadan Orta Do臒u'da ger莽ek bir bar谋艧 olamayaca臒谋 da ortada. Bu 艧artlar alt谋nda petrol fiyatlar谋 眉zerindeki bask谋n谋n devam etmesi 枚ng枚r眉lebilir. Ancak bunun en az谋ndan mevcut ko艧ullarda kontrol edilebilir bir bask谋 olaca臒谋n谋 da s枚ylemek m眉mk眉n.
- Petrol fiyatlar谋ndaki istikrarl谋 seyir
脟at谋艧malar谋n ba艧lad谋臒谋 7 Ekim g眉n眉 84,58 dolar seviyesinde olan Brent ham petrol varil fiyat谋, bu yaz谋n谋n kaleme al谋nd谋臒谋 14 Kas谋m g眉n眉n眉 82,73 dolar seviyesinden a莽t谋. Aradaki 37 g眉nl眉k s眉re i莽erisinde fiyatlar en y眉ksek 20 Ekim'de 93,79 dolar seviyesini, en d眉艧眉k ise 8 Kas谋m'da 79,20 dolar seviyesini g枚rd眉. Ba艧ka bir deyi艧le, her ne kadar bir dalgalanma s枚z konusu ise de petrol fiyatlar谋 istikrar谋n谋 koruyor. Bundan sonra da, arz ve talep taraf谋nda ya艧anabilecek di臒er geli艧melerden ba臒谋ms谋z tutularak 莽at谋艧man谋n petrol fiyatlar谋na etkisinin bu 莽izgide devam edece臒i 枚ng枚r眉lebilir.
1973鈥檛eki Yom Kippur sava艧谋ndan sonra Petrol 陌hra莽 Eden 脺lkeler 脰rg眉t眉 (OPEC) 眉yesi Arap 眉lkelerinin sava艧ta 陌srail鈥檈 destek veren Bat谋 眉lkelerine kar艧谋 getirdi臒i ambargo sonucunda k眉resel piyasalarda petrol fiyatlar谋 4 kat谋na 莽谋km谋艧t谋. "Yine benzer bir durum ya艧an谋r m谋?" sorusu 莽ok soruldu, soruluyor. Ancak bug眉n durum olduk莽a farkl谋. 1973鈥檛en 50 y谋l sonra OPEC 眉yesi 眉lkeler kendi aralar谋ndaki聽驳枚谤眉艧聽ayr谋l谋klar谋 nedeniyle o g眉nk眉 gibi ortak ve net bir tutum i莽erisinde de臒iller. Ayr谋ca, d眉nyan谋n geri kalan谋 da Orta Do臒u petrol眉ne 50 y谋l 枚ncesine nazaran 莽ok daha az muhta莽 durumda.
T眉ketici 眉lkeler bir taraftan kulland谋klar谋聽enerji聽t眉rlerini daha geni艧 bir yelpaze i莽erisinde ele al谋yor. Bu 眉lkeler 枚zellikle son d枚nemlerde s谋f谋r karbon hedefleri do臒rultusunda yenilenebilir聽enerjiye de giderek a臒谋rl谋k veriyorlar. Di臒er taraftan k眉resel akt枚rler Kovid-19 salg谋n谋 ve Rusya-Ukrayna sava艧谋yla da聽enerji聽alan谋nda kendi kendine yeterlili臒in ve 莽e艧itlendirmenin sadece kullan谋lan聽enerji聽t眉rleriyle alakal谋 olmad谋臒谋n谋, ayn谋 zamanda al谋m yap谋lan 眉lkelerin de ne kadar hayati bir 枚nem ta艧谋d谋臒谋n谋 枚臒rendiler. Dolay谋s谋yla art谋k t眉m d眉nya petrol fiyatlar谋ndaki dalgalanmalara kar艧谋 daha diren莽li bir konuma gelmi艧 durumda.
Petrol fiyatlar谋nda 陌srail-Filistin 莽at谋艧mas谋 nedeniyle 120-150 dolarlara do臒ru bir hareket, en az谋ndan 艧imdilik, y眉ksek bir ihtimal olarak g枚r眉lmese de聽enerji聽di臒er t眉m sekt枚rlerde temel bir girdi olarak kullan谋ld谋臒谋 i莽in bu alandaki her geli艧menin k眉resel ekonomi 眉zerinde dolayl谋 etkilerinin olaca臒谋n谋 da hesaba katmak gerekiyor. Bu sekt枚rlerin ba艧谋nda da k眉resel enflasyon ortam谋n谋n ba艧 akt枚r眉 olan ve 枚zellikle Rusya-Ukrayna sava艧谋 nedeniyle de a臒谋r bir darbe alm谋艧 olan g谋da sekt枚r眉 geliyor. Artan petrol fiyatlar谋 d眉nya genelinde g谋da fiyatlar谋n谋 daha da yukar谋 莽ekebilir. Bunun sonucu da k眉resel 枚l莽ekte a莽l谋k sorunun artmas谋 olacakt谋r.
- Bloke olan ula艧t谋rma koridorlar谋
Ya艧anan 莽at谋艧man谋n b枚lge ekonomilerine ve k眉resel ekonomiye etkisinin di臒er 枚nemli bir boyutu da ula艧t谋rma koridorlar谋yla ilgilidir. Hat谋rlanaca臒谋 眉zere 莽at谋艧malar谋n ba艧lamas谋ndan sadece birka莽 hafta 枚nce G-20 Zirvesi鈥檔de Hindistan鈥檇an ba艧layarak denizi ge莽en ve Arap Yar谋madas谋鈥檔谋 kat ederek 陌srail鈥檈 ula艧t谋ktan sonra buradan da Akdeniz 眉zerinden Avrupa pazarlar谋na a莽谋lacak olan bir ula艧t谋rma koridoru projesi fikri masaya yat谋r谋lm谋艧t谋. 脟in鈥檌n Ku艧ak ve Yol Giri艧imi鈥檔e rakip olarak ileri s眉r眉len bu proje ya艧anan 莽at谋艧malarla birlikte rafa kald谋r谋ld谋. Ayn谋 艧ekilde 脟in鈥檌n 陌srail鈥檌n K谋z谋ldeniz ve Akdeniz limanlar谋n谋 demir yolu hatt谋 ile ba臒layarak S眉vey艧 Kanal谋鈥檔a alternatif olu艧turma d眉艧眉ncesinin de art谋k pek bir ge莽erlili臒i olmayaca臒谋n谋 s枚ylemek m眉mk眉n. Asya鈥檡谋 Avrupa鈥檡a ba臒layan ula艧t谋rma koridorlar谋n谋n mevcut durumda en sa臒l谋kl谋 ve en verimli 艧ekilde nereden ge莽irilebilece臒i sorusu bir yana, 陌srail鈥檇eki durumun eklenmesiyle birlikte Do臒u Akdeniz鈥檇e Mersin鈥檇en M谋s谋r鈥檇aki Port Said鈥檈 kadar olan 艧eritte g眉venli bir 艧ekilde kullan谋labilecek hi莽bir liman kalmad谋. Bu da T眉rkiye dahil b枚lge ekonomileri i莽in 莽ok b眉y眉k bir handikap yarat谋yor.
- 脟at谋艧man谋n Filistin ekonomisine etkileri
陌srail-Filistin 莽at谋艧mas谋n谋n seyri ile ilgili hala bir莽ok belirsizlik var. D眉艧眉k bir ihtimal olsa da sava艧谋n b眉y眉mesi, di臒er b枚lge 眉lkelerini de i莽ine almas谋 tabii ki ekonomik etkilerini de derinle艧tirecektir. Ne yaz谋k ki bu ihtimali yok saymak da m眉mk眉n de臒il. Bununla birlikte ekonomiden bahsedilecek olursa, t眉m d眉nyan谋n sormas谋 gereken esas soru da petrol眉n varilinin ka莽 dolar olaca臒谋 de臒il, sava艧tan etkilenen insanlara silahlar sustuktan, bombalar kesildikten sonra hayatlar谋n谋 yeniden in艧a edebilmeleri i莽in nas谋l ekonomik imkanlar sa臒lanabilece臒i 艧eklinde olmal谋d谋r. Birle艧mi艧 Milletlerin (BM) ge莽ti臒imiz g眉nlerde yay谋mlad谋臒谋 bir rapora g枚re sava艧谋n ilk ay谋nda Gazze ve Bat谋 艦eria鈥檇a 400 bin ki艧i fakirlik s谋n谋r谋n谋n alt谋na d眉艧erken 莽at谋艧malar谋n ikinci ve 眉莽眉nc眉 aylarda devam etmesi durumunda 660 bin ki艧i daha bu kaderi payla艧acak. 陌艧sizlik oran谋 莽at谋艧madan 枚nce Gazze鈥檇e y眉zde 46, Bat谋 艦eria鈥檇a y眉zde 13鈥檛眉; sava艧la birlikte Gazze鈥檇eki mevcut istihdam谋n y眉zde 61鈥檌, Bat谋 艦eria鈥檇aki istihdam谋n ise y眉zde 24鈥櫭� yok oldu.
Raporun lansman谋nda konu艧an BM Kalk谋nma Program谋 (UNDP) Genel Sekreter Yard谋mc谋s谋 Abdallah Al Dardari'nin verdi臒i kar艧谋la艧t谋rmal谋 bilgiler dikkat 莽ekicidir. 3 ayl谋k sava艧 Filistin gayrisafi yurt i莽i has谋las谋n谋n (GSYH) y眉zde 12鈥檚ini silip g枚t眉recek. Suriye鈥檇e sava艧谋n en 艧iddetli oldu臒u d枚nemde bile ayl谋k maliyeti GSYH鈥檔in y眉zde 1鈥檌 olmu艧, Ukrayna鈥檇a ise sava艧谋n GSYH 眉zerindeki etkisi ayl谋k ortalama y眉zde 1,6 olarak ger莽ekle艧mi艧ti. 陌statistikler so臒uk g枚r眉nebilir, ama bu rakamlar谋n ard谋nda ne yaz谋k ki a莽, evlerini kaybetmi艧, en temel ihtiya莽lar谋na bile eri艧emeyen insanlar var.
Sava艧 ne yaz谋k ki devam ediyor ve ya艧anan insan kay谋plar谋n谋 da hi莽bir ekonomik birim ile 枚l莽mek m眉mk眉n de臒il. Ekonomiyi bir g眉n, masum insanlar谋n 枚lmedi臒i, kuv枚zlerdeki bebeklerin hastaneye elektrik verilmedi臒i i莽in ya艧am 艧anslar谋n谋n ellerinden al谋nmad谋臒谋, daha adil zamanlarda konu艧abilmek dile臒iyle.
[Dr. Altay Atl谋, Ko莽 脺niversitesi Uluslararas谋 陌li艧kiler B枚l眉m眉 ve 陌艧letme Enstit眉s眉鈥檔de 枚臒retim g枚revlisidir.]
* Makalelerdeki fikirler yazar谋na aittir ve Anadolu Ajans谋n谋n edit枚ryal politikas谋n谋 yans谋tmayabilir.